Sapieha (Sopieha) Paweł na Kodniu h. Lis (zm. 1579), marszałek hospodarski, potem woj. podlaski, następnie nowogródzki. S. był najstarszym synem woj. podlaskiego Iwana Semenowicza (zob.) i jego pierwszej żony.
W semestrze letnim 1502 wspólnie z bratem Piotrem został S. zapisany przez ojca na naukę w Uniw. Krak. Jego studia w Krakowie trwały podobno do r. 1504. W r. 1517, po śmierci ojca, otrzymał dzierżawę brasławską, a wkrótce potem został marszałkiem hospodarskim. Wystąpił z tym tytułem już w maju 1519, kiedy Zygmunt I potwierdził dział dóbr spadkowych S-y z braćmi, w wyniku którego otrzymał on Kodeń z przyległościami (pow. brzeski lit.) i połowę Drui (pow. brasławski). S. zobowiązał się natomiast wypłacić braciom po 3 tys. złp. z sumy zastawnej wniesionej niegdyś przez ojca na dzierżawę brasławską. Działy spadkowe z braćmi uzyskały konfirmację królewską podczas sejmu odbywającego się wiosną 1522 w Grodnie. S. zajął się energicznie zagospodarowaniem swego dziedzictwa, co prowadziło do sporów z sąsiadami, oskarżającymi go o zawłaszczanie ich dóbr. Dn. 1 VII 1524 Zygmunt I polecił marszałkowi nadwornemu i star. brzeskiemu Jerzemu Iliniczowi rozpatrzenie skargi S-y na ziemianina pow. brzeskiego Stefana Andrejewicza, od którego sioło Wyczółki nabył ojciec S-y, gdyż pozwany po zgonie nabywcy nie chciał ustąpić majętności prawowitemu spadkobiercy. S. przedstawił akt kupna Wyczółek oraz potwierdzenie królewskie na zakup tegoż sioła i sprawę wygrał. Również z samym Iliniczem toczył on wówczas skomplikowane spory o karczmy w Pieszczatce, które tenże przyłączył do dochodów zamku brzeskiego lit. Król zakazał Iliniczowi odbierania owych karczem pozostawiając je nadal w użytkowaniu S-y.
W l. 1529–54 procesował się S. o granice między swymi Wisznicami i Łuniewem (woj. brzeskie lit.) a Opolem, należącym do Iwana i Wasyla Kopciów. Gdy zawiodły próby rozstrzygnięcia sporu przez sądy komisarskie, w r. 1555 wezwał obie strony przed swój sąd Zygmunt August i wydał wyrok nakazujący rozgraniczenie spornych ziem. Dn. 29 I 1529 otrzymał S. potwierdzenie Zygmunta I na dożywotnie posiadanie 15 służb i czterech ziem pustych w pow. brasławskim, które uprzednio wykupił za 266 kóp gr. lit. od bojara smoleńskiego Mikuły Wasilewicza i jego synów. W związku z prowadzoną przez królową Bonę akcją rewindykowania dóbr królewskich został S. posądzony o to, iż jeszcze za życia swego ojca obaj zajęli bezprawnie grunty poddanych hospodarskich, na których następnie zbudowali zamek i osadzili miasteczko Kodeń. Wysłani do dóbr kodeńskich komisarze królewscy w początkach 1542 r. potwierdzili stawiane zarzuty, ponieważ S. nie przedstawił przywilejów nadających mu sporne ziemie. Wobec tego Zygmunt I dekretem wydanym w maju t. r. potwierdził wyrok komisarski, odbierając S-że dobra kodeńskie i nakazując przywrócić je do star. brzeskiego. Usiłując przeciwdziałać utracie Kodnia, wspólnie z braćmi, S. wniósł skargę do króla na Waleriana Protasewicza, kanonika wileńskiego i pisarza Bony, który z jej ramienia dzierżył star. brzeskie lit., iż cała sprawa została przez niego niesłusznie wywołana. Uzyskał tylko tyle, że Zygmunt I 23 VIII t. r. odłożył ostateczne rozpatrzenie sporu do swego przyjazdu na Litwę. Restytucję rewindykowanego przez Bonę Kodnia przeprowadzono na korzyść S-y dopiero 5 IV 1547. Po wstawieniu się za nim Panów Rady, Zygmunt August potwierdził poprzednie przywileje i przywrócił mu prawo do dziedzicznego posiadania Kodnia i przyległych wsi: Stradczy, Hołubli, Wyczółek i Połoski. W r. 1547 król odebrał mu wszakże dzierżawę brasławską.
Odzyskanie Kodnia, jak również zaangażowanie w liczne spory rodzinno-majątkowe spowodowały, że S. wyłożył na ten cel znaczne sumy, ale w zamian skupił wcale pokaźny majątek ziemski. W listopadzie 1551 wystąpił on z żądaniem zwrotu dóbr dziedzicznych po zmarłym bezpotomnie bracie Frydrychu, a mianowicie leżących na Podlasiu Boćków, Dubna i Knoryd. Wykupił je w r. n. za 3 tys. kóp gr. lit. od swej bratowej Hanny z Zabrzezińskich i jej drugiego męża kniazia Stefana Zbaraskiego. Jednocześnie sprawował opiekę nad Hanną Sapieżanką, córką drugiego, przedwcześnie zmarłego, brata Michała. Po jej małżeństwie ze star. żytomierskim kniaziem Andrzejem Prońskim, oboje upomnieli się o zwrot pozostających w opiece S-y dóbr Ikaźń i Pohost (pow. brasławski), które Zygmunt August nakazał im zwrócić listem z 1 IX 1554. Wzajemnych rozliczeń z pretensji majątkowych dokonano w pocz. 1555 r., gdy bratanica z mężem kwitując S-ę z opieki zrzekła się na jego rzecz swych udziałów w spadkowych majętnościach po stryju Frydrychu, mianowicie leżących na Żmudzi nad Niemnem Giedygołdyszek i Poniemunia (na tych dobrach oprawił S. posag drugiej żony i zapisał jej dożywocie). W początkach 1556 r. kupił S. od Stanisława Skopa za 500 kóp gr. lit. sąsiadujący z tymi dobrami dwór Iljaszewski, zwany Poniemunie. Ugoda nie zakończyła jednak sporów S-y z bratanicą, która po owdowieniu wyszła powtórnie za mąż – jak stwierdzał – bez jego pozwolenia «do Koruny Polskoje» za wojewodzica ruskiego Mikołaja Sieniawskiego. Na tej podstawie, posługując się prawem lit., S. chciał ją pozbawić praw dziedzicznych do dóbr spadkowych, by je następnie wykupić. Zatarg zakończyła nowa ugoda zawarta w początkach 1566 r., na mocy której Sieniawscy ustąpili ostatecznie z Poniemunia, zwanego też Sopieżyszkami oraz z Giedygołdyszek na Żmudzi i z połowy Boćków. Wypłacili też S-że 4 tys. kóp gr. lit., który w zamian ustąpił im włość Zamosze (pow. brasławski). Do wymienionych dóbr dokupił 24 VI 1568 jeszcze Dewiagołę leżącą koło Kowna, którą mu sprzedał dworzanin królewski Bohusz Owsianik za 2 tys. kóp gr. lit.
S. był czynny również na arenie publicznej. Wzywano go na sejm wileński obradujący w pocz. 1534 r. nad kwestią wszczęcia wojny z Moskwą. Niewątpliwie uczestniczył w kampaniach wojennych w l. 1534–5; wg ustawy sejmowej z r. 1528 miał obowiązek wystawić wówczas z dóbr ziemskich 21 koni na służbę ziemską. Wobec skomplikowanej sytuacji militarnej wiosną 1536 polecono mu na mocy uchwały sejmowej, aby jako dzierżawca brasławski osobiście i niezwłocznie udał się na wojnę w celu powstrzymania ofensywy moskiewskiej. Jesienią 1549 przebywał S. na dworze królewskim w Krakowie. W końcu września t. r. wraz z bpem łuckim Walerianem Protasewiczem na polecenie Zygmunta Augusta prowadził rozmowy z poselstwem moskiewskim M. Jakowlicza i P. Morozowa w sprawie przedłużenia rozejmu. Młody król darzył S-ę większym zaufaniem niż Zygmunt I, toteż coraz częściej uczestniczył on w obradach sejmów walnych. Jako marszałek hospodarski był wzywany do boku królewskiego podczas pobytu Zygmunta Augusta na Litwie jesienią 1552 oraz na sejm wileński w r. 1554. Po śmierci Mikołaja Narbuta, prawdopodobnie już w r. 1556, został S. mianowany woj. podlaskim, chociaż z tytułem wojewody wystąpił po raz pierwszy dopiero w listopadzie r. n. Rychło potem, 22 XII 1558, za zasługi przodków i swoje własne otrzymał przywilej na woj. nowogródzkie. Sprawując ten urząd, S. odznaczał się aktywnością publiczną. Regularnie uczestniczył w obradach kolejnych sejmów lit. (1559, 1561, 1563, 1564, 1565/6, 1566/7, 1567 i 1568), podczas których decydowano o żywotnych kwestiach politycznych i wojskowych, jak również przeprowadzono zasadnicze reformy ustrojowe W. Ks. Lit. Występuje on jako świadek m. in. pod przywilejem Zygmunta Augusta wystawionym na sejmie wileńskim 7 VI 1563, zrównującym w prawach szlachtę prawosławną z katolicką, także pod przywilejem bielskim z 1 VII 1564, otwierającym przeobrażenia ustrojowe Litwy oraz pod dyplomem królewskim z 26 XII 1566, na mocy którego dokonano inkorporacji Inflant do Wielkiego Księstwa. Jesienią 1560 w trakcie pomiary włócznej włości nowogródzkiej z polecenia królewskiego polecono S-że zrewidować szlacheckie tytuły własności na ziemie należące niegdyś do zamku nowogródzkiego. W kampanii letniej 1561 uczestniczył pod wodzą hetmana lit. Mikołaja Radziwiłła «Rudego» w wyprawie do Inflant w celu wyparcia wojsk moskiewskich. Wg popisu wojskowego jesienią 1567 na wyprawę radoszkowicką wystawił 120 zbrojnych jeźdźców i 124 «drabów» ze swych dóbr kodeńskich, boćkowskich oraz poniemuńskich Sapieżyszek i Dedygołdyszek (Giedygołdyszki), a ponadto z dworca Żejmany pod Wilnem.
S. uczestniczył również w sejmie lubelskim 1569 r. Zapewne wraz z innymi senatorami lit. opuścił skrycie Lublin, aby uniemożliwić zawarcie unii z Polską. Po inkorporacji Podlasia do Korony 8 III t. r. Zygmunt August wezwał go listownie do złożenia przysięgi z dóbr, które tam posiadał. Wkrótce ponownie król nakazał mu stawić się do Lublina na dzień 24 IV t. r. w celu złożenia przysięgi Koronie Polskiej i jej władcy z leżących na Podlasiu Bociek. Niewykonanie nakazu królewskiego S. tłumaczył początkowo chorobą, lecz wkrótce musiał ulec. Wrócił do Lublina pod koniec obrad sejmu, a jego pieczęć i nazwisko widnieją pod aktem unii polsko-lit. z 1 VII 1569. Być może niejasna postawa S-y w czasie sejmu lubelskiego sprawiła, że po r. 1569 Zygmunt August wystawił niedatowany przywilej mianujący jego następcą na urzędzie wojewody nowogródzkiego młodego Mikołaja Radziwiłła, wojewodzica wileńskiego. Nie przeszkodziło to S-że w sprawowaniu urzędu aż do śmierci, choć coraz rzadziej z powodu wieku angażował się w wydarzenia życia politycznego. W czasie pierwszego bezkrólewia uczestniczył w elekcji i podpisał akt wyboru Henryka Walezego na króla. Podczas drugiego bezkrólewia brał udział w pocz. sierpnia 1575 w zjeździe stanów lit. w Wilnie, na którym podjęto decyzje dotyczące wzmocnienia obrony granic Wielkiego Księstwa. W r. 1576 z tytułem sprawcy województwa nowogródzkiego występował już starszy syn S-y Mikołaj, niemniej jednak S. osobiście uczestniczył w końcu lipca t. r. w zjeździe senatorów lit. ze Stefanem Batorym w Knyszynie.
S. był wyznawcą prawosławia, chociaż istnieją przekazy świadczące, że przez pewien czas ulegał wpływom kalwinizmu. W oryginalnej zapisce z okresu sejmu lubelskiego 1569 r. dotyczącej składu wyznaniowego senatorów Rzpltej zaliczano go do «ewangelików». Trudno go natomiast uznać za fundatora zboru kalwińskiego w Holszanach (H. Merczyng), gdyż dobra te jako spadkowe po matce odziedziczyli bezpośrednio jego synowie z pierwszego małżeństwa. S. był natomiast dobroczyńcą cerkwi. Dn. 10 VII 1541 na prośbę mieszczan potwierdził fundację cerkwi św. Michała Archanioła w Kodniu, którą uposażył jego ojciec. Sam S. zbudował zaś ok. r. 1530 w stylu gotyckim («krzyżacką strukturą») murowaną cerkiew Św. Ducha na zamku w Kodniu. Dn. 7 XI 1578 powiększył fundusz tej cerkwi. W r. 1575 z kolei nadał włókę gruntu dla diaka cerkwi w Wisznicach. Późniejsza tradycja rodzinna przypisała mu ufundowanie w cerkwi zamkowej w Kodniu tablicy nagrobnej ojca, która zawierała legendarną wersję genealogii rodu, wywodzącą Sapiehów i kniaziów Rużyńskich od Narymunta Gedyminowicza. S. zmarł w r. 1579, zapewne w początkach marca, przed 13 IV, kiedy to synowie dokonali podziału dóbr spadkowych. Został pochowany w cerkwi Św. Trójcy w Wilnie.
S. był dwukrotnie żonaty. Pierwszą jego żoną była Olena z kniaziów Holszańskich (zm. przed 1557, pochowana w cerkwi zamkowej w Kodniu), siostra ostatniego po mieczu przedstawiciela tego rodu, stolnika lit. Semena Holszańskiego, a drugą – Aleksandra z Chodkiewiczów, córka woj. nowogródzkiego Aleksandra (zob.). Po śmierci S-y przeszła ona pod wpływem jezuitów z prawosławia na katolicyzm (wraz z córką Wasylisą, która przyjęła nowe imię – Anna). Zmarła w r. 1583 i została pochowana w kościele św. Jana w Wilnie.
Z pierwszego małżeństwa miał S. trzech synów: zmarłego w młodym wieku Aleksandra, woj. witebskiego Mikołaja (zob.) i woj. mińskiego Bohdana (zob.), oraz córki: Bohdanę, zamężną za kniaziem Iwanem Sołomereckim, Teodorę (zm. ok. 1580), żonę 1. v. dworzanina hospodarskiego Adama Czyża, 2. v. Ostafiego Wołłowicza, późniejszego kaszt. wileńskiego i kanclerza lit., Marynę (zm. 1566), zamężną za rotmistrzem królewskim i podkomorzym połockim Onikiejem Korsakiem. Z drugiego małżeństwa pochodził syn Andrzej (zob.), przyszły woj. połocki, oraz córki: Wasylisa (Anna), żona koniuszego lit. Jakuba Piaseckiego, Regina (Raina), zamężna za woj. wendeńskim Maciejem Dembińskim (zob.), i Maryna, zamężna za Mikołajem Jasieńskim, pisarzem lit. i podkomorzym wileńskim.
Portret S-y z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; – Boniecki, Poczet rodów; Dworzaczek, tabl. 171; Kossakowski, Monografie, III; Niesiecki; Paprocki; Sapiehowie, I; Żychliński, XI; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 114; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Chodynicki K., Kościół prawosławny a Rzeczpospolita Polska 1370–1632, W. 1934; Hedemann O., Historia powiatu brasławskiego, Wil. 1930; Jankowski C., Powiat oszmiański, Pet. 1896 I; Lappo I. I., Litovskij statut 1588 goda, Kaunas 1934–6 I; tenże, Velikoje knjažestvo Litovskoe vo vtoroj polovine XVI stoletija, Jurjev 1911; Ljubavskij M., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1900; Łoski J., Cerkiew zamkowa w Kodniu, „Bibl. Warsz.” 1857 s. 725–36; Merczyng, Zbory i senatorowie; Pociecha W., Królowa Bona, P. 1958 III 182; – Acta Hist., VIII; Akta Unii; Akty Vil. Archeogr. Kom., III, VI, XXIV, XXXIII; Akty Zap. Ross., III 72, 120; Album stud. Univ. Crac., II 74; Diariusz poselstwa polskiego do Francji po Henryka Walezego w 1573 r., Wyd. A. Przyboś i R. Żelewski, Wr. 1963; Dogiel M., Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lituaniae, Vil. 1758 I 456; Dubiński P., Zbiór praw i przywilejów miastu stołecznemu Wilnowi nadanych, Wil. 1788 s. 110, 114, 120, 133; Elementa ad fontium editiones, XXXVIII; Malinovskij J., Sbornik materialov k istorii Panov Rady Velikogo knjažestva Litovskago, Tomsk 1901 I; Ostrowski-Daneykowicz, Swada, II; Russkaja istoričeskaja biblioteka, Petrograd 1915 XXXIII kol. 451–2; Script. Rer. Pol., I (Diariusze sejmowe) 154, XXII (Orzelski); Sprawy wojenne króla Stefana Batorego z lat 1576–1586, Wyd. I. Polkowski, Kr. 1887, Acta Hist., XI; Stryjkowski, Kronika pol., II 411; Walicki J., Historia przezacnego obrazu kodeńskiego, Thorunii 1720 s. 58–60; Zbiór dawnych dyplomatów i aktów miast Wilna, Kowna, Trok, prawosławnych monasterów, cerkwi i w różnych sprawach, Wil. 1843 I 124; Źródła Dziej., X; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. V nr 13980 (listy z 31 V i 7 VI 1568), Dz. XI nr 20 s. 2; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów 949 (bez pag), 951 k. 347, 969 (bez pag.), 972 (bez pag.), 976 (bez pag.); B. Czart.: rkp. 1352 k. 286 (Herbarz lit. W. Kojałowicza z 1658 r.); B. Kórn.: rkp. 241 I k. 199–200; B. Lit. Akad. Nauk w Wil.: F. 16–45 k. 62–63, F. 16–74 k. 92v.; B. PAN w Kr.: rkp. 355 k. 17, rkp. 360 k. 59v., depozyt Muz. Narod. w Kr.: rkp. 543/1, 2; B. Uniw. Wil.: F. 59–73; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.
Henryk Lulewicz